مرکز تحقیقات تغییر اقلیم و سلامت

گرما یک خطر مهم محیطی و شغلی برای سلامت است. استرس گرمایی یکی از اصلی‌ترین دلایل مرگ‌ومیرهای مرتبط با شرایط جوی است و می‌تواند بیماری‌های زمینه‌ای از جمله بیماری‌های قلبی- عروقی، دیابت، اختلالات روانی، آسم را تشدید کرده و خطر حوادث و انتقال برخی بیماری‌های عفونی را افزایش دهد. گرمازدگی یک وضعیت اضطراری پزشکی است که نرخ مرگ‌ومیر بالایی دارد. تعداد افرادی که در معرض گرمای شدید قرار می‌گیرند، به دلیل تغییر اقلیم در تمام مناطق جهان به طور تصاعدی در حال افزایش است. میزان مرگ‌ومیر ناشی از گرما در افراد بالای ۶۵ سال بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ و ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ حدود ۸۵ درصد افزایش یافته است.

 

بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹، مطالعات نشان می‌دهد که سالانه تقریباً ۴۸۹,۰۰۰ مرگ ناشی از گرما رخ می‌دهد، که ۴۵ درصد از این موارد در آسیا و ۳۶ درصد در اروپا اتفاق می‌افتد. تنها در اروپا، در تابستان ۲۰۲۲ حدود ۶۱,۶۷۲ مورد مرگ‌ومیر اضافی ناشی از گرما ثبت شد.  رویدادهای گرمای شدید می‌توانند مرگ‌ومیر حاد زیادی به همراه داشته باشند؛ در سال ۲۰۰۳، ۷۰,۰۰۰ نفر در اروپا در اثر گرمای شدید بین ماه‌های ژوئن تا آگوست جان خود را از دست دادند. در سال ۲۰۱۰، طی یک موج گرمای ۴۴ روزه در فدراسیون روسیه، ۵۶,۰۰۰ مورد مرگ اضافی ثبت شد. آسیب‌پذیری نسبت به گرما تحت تأثیر عوامل فیزیولوژیکی مانند سن و وضعیت سلامت و عوامل مرتبط با مواجهه مانند شغل و شرایط اجتماعی- اقتصادی شکل می‌گیرد.

اثرات منفی گرما بر سلامت قابل پیش‌بینی و تا حد زیادی با سیاست‌ها و مداخلات بهداشتی عمومی و چندبخشی قابل پیشگیری است. سازمان جهانی بهداشت (WHO) دستورالعمل‌هایی برای شناسایی و مدیریت خطرات گرمای شدید برای مؤسسات بهداشت عمومی منتشر کرده است. اقدام در زمینه تغییر  اقلیم ، همراه با آمادگی جامع و مدیریت خطرات، می‌تواند جان انسان‌ها را اکنون و در آینده نجات دهد.

موج گرما دوره‌ای است که در آن گرمای شدید محلی در طول چندین روز و شب غیرعادی گرم تجمع می‌یابد. موج‌های گرما و شرایط طولانی‌مدت گرمای شدید به دلیل تغییر اقلیم از نظر فراوانی، مدت، شدت و بزرگی در حال افزایش هستند. حتی موج‌های گرمای با شدت پایین و متوسط می‌توانند بر سلامت و رفاه جمعیت‌های آسیب‌پذیر تأثیر بگذارند. فراوانی و شدت گرمای شدید و موج‌های گرما در قرن ۲۱ به دلیل تغییر اقلیم همچنان افزایش خواهد یافت. دوره‌های طولانی دمای بالا در روز و شب، استرس تجمعی بر بدن انسان ایجاد می‌کنند و خطر بیماری و مرگ ناشی از مواجهه با گرما را افزایش می‌دهند. موج‌های گرما می‌توانند در مدت کوتاهی جمعیت‌های بزرگی را تحت تأثیر قرار دهند، اغلب باعث شرایط اضطراری بهداشتی عمومی شوند و منجر به مرگ‌ومیر بیش از حد و تأثیرات اجتماعی- اقتصادی زنجیره‌ای شوند (برای مثال، کاهش توان کاری و بهره‌وری نیروی کار). این شرایط همچنین می‌توانند موجب اختلال در ظرفیت ارائه خدمات بهداشتی شوند، به‌ویژه زمانی که کمبود برق همراه با موج‌های گرما به وقوع بپیوندد و موجب اختلال در زیرساخت‌های بهداشتی، حمل‌ونقل و آب شود.

پیری جمعیت و افزایش شیوع بیماری‌های غیرواگیر (مانند بیماری‌های تنفسی و قلبی‌عروقی، دیابت، زوال عقل، بیماری‌های کلیوی و عضلانی-اسکلتی) باعث شده است که جمعیت‌ها نسبت به اثرات منفی گرما آسیب‌پذیرتر شوند. شهرها به گونه‌ای طراحی نمی‌شوند که از تجمع و تولید گرمای شهری جلوگیری کنند، و کاهش فضای سبز و استفاده از مواد نامناسب در ساخت‌وساز (مانند سقف‌های فلزی) باعث افزایش مواجهه انسان با گرمای بیش از حد می‌شود.

آگاهی کارکنان حوزه سلامت و عموم مردم از خطرات سلامتی ناشی از گرما همچنان ناکافی است. متخصصان سلامت باید راهنمایی‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و مداخلات خود را برای مقابله با افزایش مواجهه با گرما و مدیریت افزایش ناگهانی پذیرش بیماران مرتبط با موج‌های گرما تنظیم کنند. مداخلات عملی، قابل اجرا و اغلب کم‌هزینه در سطح فردی، اجتماعی، سازمانی، دولتی و جامعه می‌تواند جان افراد را نجات دهد.

چه کسانی تحت تأثیر قرار می‌گیرند؟

بسیاری از جمعیت‌هایی که در اقلیم‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری زندگی می‌کنند به‌طور مزمن در معرض دماهای بالا قرار دارند. در عرض‌های جغرافیایی میانه تا بالا، مواجهه با گرمای بیش از حد فصلی است. آسیب‌پذیری فردی نسبت به گرما به دلایل فیزیولوژیکی یا عوامل بالینی در بزرگسالان به‌خوبی توصیف شده است. گرما می‌تواند از طریق مکانیسم‌های مستقیم و غیرمستقیم بر سلامت تأثیر بگذارد. تحقیقات کمی درباره تأثیر مواجهه مزمن (طولانی‌مدت) با دماهای بالا و رطوبت انجام شده است. کارگران فضای باز و مشاغل دستی، ورزشکاران و کارکنان حفاظت مدنی به دلیل ماهیت کاری خود در معرض گرمای بیش از حد قرار دارند و ممکن است دچار استرس گرمایی ناشی از فعالیت شوند.

فقیران شهری و روستایی اغلب به دلیل کیفیت پایین مسکن و نداشتن دسترسی به سیستم‌های خنک‌کننده به‌طور نامتناسبی در معرض گرمای بیش از حد قرار می‌گیرند. در برخی شهرها، سکونتگاه‌های غیررسمی به دلیل مواد ساختمانی مورداستفاده، اغلب از دیگر مناطق شهری گرم‌تر هستند. جنسیت نیز می‌تواند در تعیین میزان مواجهه با گرما نقش مهمی داشته باشد؛ به‌عنوان مثال، در مکان‌هایی که زنان عمدتاً مسئول آشپزی در داخل خانه در هوای گرم هستند.

گرما چگونه بر سلامت تأثیر می‌گذارد؟

مقدار گرمای ذخیره‌شده در بدن انسان تحت تأثیر ترکیبی از عوامل زیر تعیین می‌شود:

1. ناتوانی در دفع گرمای تولیدشده درونی ناشی از فرآیندهای متابولیکی به دلیل استرس گرمایی محیطی (مانند دمای بالا، رطوبت زیاد، باد کم و تابش حرارتی بالا).
2. لباس‌هایی که مانع از دفع گرما می‌شوند.
3. جذب گرمای خارجی از محیط.

ناتوانی بدن در تنظیم دمای داخلی و دفع گرمای جذب‌شده در چنین شرایطی خطر خستگی گرمایی و گرمازدگی را افزایش می‌دهد. فشار واردشده به بدن برای خنک کردن خود، قلب و کلیه‌ها را نیز تحت استرس قرار می‌دهد. در نتیجه، گرمای شدید می‌تواند خطرات سلامتی ناشی از بیماری‌های مزمن (مانند بیماری‌های قلبی-عروقی، روانی، تنفسی و دیابت) را تشدید کند و موجب آسیب حاد کلیه شود. مرگ‌ومیر و بستری‌های ناشی از هوای بسیار گرم به‌سرعت (همان روز یا روزهای بعد) رخ می‌دهد، به همین دلیل مداخلات نیز باید به‌سرعت در زمان صدور هشدار گرما انجام شوند.

 

اثرات دیگر گرما بر سلامت و جامعه

گرما می‌تواند خدمات ضروری سلامت را مختل و به خطر بیندازد، مانند قطع برق و اختلال در حمل‌ونقل. گرما بهره‌وری کاری را کاهش داده و خطر حوادث را افزایش می‌دهد. در هوای بسیار گرم، انجام کار یا یادگیری دشوار است و موج‌های گرما ممکن است باعث تعطیلی مدارس و سایر مؤسسات شوند. موج‌های گرما همچنین می‌توانند با رویدادهای آلودگی خطرناک هوا همراه باشند. مقیاس و نوع تأثیرات گرما بر سلامت به زمان، شدت و مدت رویداد گرمایی و همچنین میزان عادت‌پذیری و تطبیق‌پذیری جمعیت محلی، زیرساخت‌ها و مؤسسات با شرایط آب‌وهوایی بستگی دارد.

 

اقدامات توصیه‌شده برای عموم مردم

  اجتناب از گرما

• در ساعات اوج گرما از بیرون رفتن و انجام فعالیت‌های سنگین خودداری کنید.
• در سایه بمانید. به یاد داشته باشید که دمای احساس‌شده در آفتاب می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد بیشتر باشد.
• روزانه ۲ تا ۳ ساعت را در مکانی خنک سپری کنید.
• خطر غرق‌شدن را جدی بگیرید. هرگز به‌تنهایی شنا نکنید.
• از هشدارهای رسمی درباره گرما مطلع بمانید.

 

  خانه خود را خنک نگه دارید

• از هوای شب برای خنک کردن خانه خود استفاده کنید. زمانی که دمای بیرون از خانه کمتر از داخل است، پنجره‌ها را بعد از تاریکی باز کنید.
• در طول روز، وقتی دمای بیرون بالاتر از دمای داخل است، پنجره‌ها را ببندید و با استفاده از پرده یا کرکره، نور مستقیم خورشید را مسدود کنید. تا حد امکان وسایل برقی را خاموش کنید.
• از پنکه برقی فقط زمانی استفاده کنید که دما کمتر از ۴۰ درجه سانتی‌گراد باشد. در دماهای بالاتر از ۴۰ درجه، پنکه ممکن است باعث افزایش گرمای بدن شود.
• اگر از کولر استفاده می‌کنید، دما را روی ۲۷ درجه سانتی‌گراد تنظیم کنید و یک پنکه برقی روشن کنید. این کار باعث می‌شود اتاق ۴ درجه خنک‌تر احساس شود و می‌تواند تا ۷۰ درصد در هزینه برق برای خنک‌سازی صرفه‌جویی کند.
• به خاطر داشته باشید که ممکن است در فضای باز و زیر سایه هوا خنک‌تر باشد.

 

  بدن خود را خنک و هیدراته نگه دارید

• از لباس‌ها و ملافه‌های نازک و گشاد استفاده کنید.
• دوش یا حمام خنک بگیرید.
• پوست خود را با استفاده از یک پارچه مرطوب، اسپری آب یا لباس نازک و مرطوب خنک کنید.
• به طور منظم آب بنوشید (حداقل هر ساعت یک لیوان و روزانه ۲ تا ۳ لیتر).
• به طور مرتب با افراد آسیب‌پذیر در اطراف خود در تماس باشید، به‌ویژه افراد بالای ۶۵ سال و کسانی که مشکلات قلبی، ریوی یا کلیوی دارند، معلولیت دارند یا به‌تنهایی زندگی می‌کنند.

 

   محافظت از نوزادان و کودکان

• هرگز کودکان یا حیوانات را حتی برای مدت کوتاهی در وسایل نقلیه پارک‌شده رها نکنید، زیرا دمای داخل خودرو به سرعت به سطح خطرناکی افزایش می‌یابد.
• در ساعات اوج تابش خورشید از قرار گرفتن مستقیم در معرض آفتاب خودداری کنید. به جای آن، در سایه بمانید یا داخل خانه بمانید. سایه می‌تواند احساس گرما را بیش از ۱۰ درجه سانتی‌گراد کاهش دهد.
• هرگز کالسکه یا واگن نوزاد را با پارچه خشک نپوشانید، زیرا این کار باعث افزایش دمای داخل آن می‌شود. به جای آن از یک پارچه نازک و مرطوب استفاده کنید و در صورت نیاز آن را دوباره مرطوب کنید تا دما کاهش یابد. برای خنک‌تر کردن بیشتر، می‌توانید از یک پنکه قابل‌حمل نیز استفاده کنید.
• کودکان را با لباس‌های سبک، نازک و گشاد که پوست آن‌ها را پوشش دهد بپوشانید و از کلاه‌های لبه‌دار بزرگ، عینک آفتابی و کرم ضدآفتاب برای محافظت از اشعه‌های خورشید استفاده کنید.
• از راهنمایی‌های مربوط به خنک نگه داشتن خانه برای حفظ دمای ایمن داخل خانه پیروی کنید.

 

پاسخ سازمان جهانی بهداشت (WHO)

کاهش تغییر  اقلیم  از طریق کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ضروری و فوری است تا شدت هزینه‌های انسانی ناشی از گرمای شدید محدود شود. سازمان جهانی بهداشت از طریق اتحاد برای تغییرات تحول‌آفرین در حوزه اقلیم و سلامت (ATACH) و همچنین ارائه منابع فنی و سیاستی به کشورها برای کمک به بخش سلامت و جوامع در تطبیق با خطرات تغییراقلیم  به این مسئله رسیدگی می‌کند.

سازمان جهانی بهداشت با بخش سلامت همکاری می‌کند تا حاکمیت، آمادگی و پاسخگویی در برابر تأثیرات شدید موج‌های گرما را از طریق تدوین برنامه‌های اقدام در برابر گرما، سیستم‌های هشدار زودهنگام و توصیه‌ها، و برنامه‌های پاسخ اضطراری تقویت کند. این برنامه‌ها خطرات، جمعیت‌های آسیب‌پذیر، ظرفیت‌ها و منابع موجود را شناسایی می‌کنند. این طرح‌ها از جمعیت‌های پرخطر، مانند افراد حاضر در مراکز بهداشتی، خانه‌های سالمندان و مدارس که به سیستم‌های خنک‌کننده دسترسی ندارند، محافظت می‌کنند.

سازمان جهانی بهداشت به‌عنوان حامی مشترک «شبکه جهانی اطلاعات سلامت گرما» فعالیت می‌کند تا فرآیند اشتراک‌گذاری و یادگیری درباره خطرات و راه‌حل‌های مقابله با گرمای شدید را تسریع بخشد. این سازمان همکاری نزدیکی با سازمان جهانی هواشناسی در توسعه سیستم‌های هشدار سلامت مرتبط با گرما دارد.

منابع:

1. Lancet Countdown: Heat-related Mortality. 2023. https://lancetcountdown.org/explore-our-data/
2. Zhao et al, 2021 Global, regional, and national burden of mortality associated with non-optimal ambient temperatures from 2000 to 2019: a three-stage modelling study https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34245712/
3. Heat-related mortality in Europe during the summer of 2022 https://www.nature.com/articles/s41591-023-02419-z
4. Hot weather and heat extremes: health risks. The Lancet. https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)01208-3/fulltext